Một lần ngồi trên chiếc ghe xuôi kênh ở miền Tây, nghe một bác nông dân nói thiệt thà: “Làm lúa thì dễ, bán lúa mới khó. Năm nào cũng vậy, trúng mùa thì rớt giá, được giá thì lại mất mùa. Mình đi riêng lẻ, ai cũng mong có lời cho riêng mình, nhưng rốt cuộc lại cùng lỗ cho cả vùng”.

Câu chuyện giản dị ấy chính là cái “nút thắt” lâu nay của đồng bằng. Và để mở nút thắt, để Đề án 1 triệu ha không chỉ nằm trên giấy, chúng ta cần một ngôi nhà chung để bà con cùng bước vào. Ngôi nhà ấy mang tên: Hợp tác xã nông nghiệp.

Hợp tác xã - hạt nhân của Đề án 1 triệu ha

Đề án 1 triệu ha không chỉ đặt mục tiêu tăng diện tích lúa chất lượng cao, mà còn đặt ra yêu cầu: giảm phát thải, tăng giá trị, nâng cao thu nhập cho nông dân. Nhưng nếu nông dân vẫn đi riêng lẻ, mạnh ai nấy bán, thì khó mà đạt được.

Hợp tác xã chính là hạt nhân để gom nông dân lại, tổ chức sản xuất tập trung, tuân thủ quy trình canh tác bền vững, và quan trọng hơn: tạo sức mạnh đàm phán với doanh nghiệp, thị trường, cả trong và ngoài nước.

Mỗi hợp tác xã giống như “trạm trung chuyển” trong chuỗi giá trị lúa gạo. Từ giống, phân bón, kỹ thuật, đến thu hoạch, chế biến, tiêu thụ - tất cả đều được kết nối. Nông dân không còn bán lúa một cách đơn lẻ, mà cùng nhau “bán cả cánh đồng”, “bán cả thương hiệu vùng”.

Vượt qua cái bẫy trì hoãn

Kinh tế học hành vi gọi sự chần chừ, trì hoãn là “thiên kiến hiện tại”,  chọn cái lợi ngắn hạn mà quên mất lợi ích lâu dài. Trong nông nghiệp cũng vậy. Bao năm qua, bà con chúng ta hay nghĩ đến chuyện “bán ngay hạt lúa trên đồng” hơn là nghĩ đến “giữ lại hạt giống cho mùa sau”.

Nếu không vượt qua sự trì hoãn này, Đề án 1 triệu ha sẽ chỉ là giấc mơ. Bởi muốn lúa sạch, lúa chất lượng cao, lúa phát thải thấp – thì phải bắt đầu từ hôm nay, từ mỗi hộ nông dân, mỗi hợp tác xã.

Hình ảnh gợi mở

• Đề án 1 triệu ha giống như một cánh đồng siêu lớn của cả đồng bằng. Nhưng để cánh đồng ấy xanh tốt, phải có những mảnh ruộng nhỏ cùng nhau góp lại. Mỗi hợp tác xã chính là một mảnh ghép, không thể thiếu.

• Nếu mỗi hộ nông dân là một vì sao lẻ loi, thì hợp tác xã là chòm sao, còn Đề án 1 triệu ha chính là bầu trời chung, nơi ánh sáng được cộng hưởng, lan tỏa.

• Nếu mỗi người chỉ làm cho riêng mình, thì hạt thóc sẽ bị gió thổi bay. Nhưng khi kết thành bông lúa, rồi kết thành ruộng đồng, chúng ta sẽ có mùa vàng trĩu hạt.

Lời nhắn nhủ với chính quyền địa phương

Muốn hợp tác xã thực sự trở thành “ngôi nhà chung” cho nông dân, thì trước hết chính quyền địa phương phải hiểu thật sâu triết lý, bản chất, mục tiêu của hợp tác xã nông nghiệp. Đây không phải chuyện phong trào, càng không phải chỉ để có số lượng hay để đạt tiêu chí nông thôn mới. Đây là vấn đề có tính quyết định cho sự thành công của Đề án 1 triệu ha nói riêng và cho cả yêu cầu tổ chức lại ngành nông nghiệp hướng đến phát triển bền vững.

• Chính quyền địa phương cần ban hành nghị quyết chuyên đề, kế hoạch cụ thể về phát triển HTX nông nghiệp.

• Phải có công cụ đo lường không chỉ số lượng HTX, mà cả chất lượng, hiệu quả hoạt động, khả năng tham gia chuỗi giá trị.

• Cần thường xuyên báo cáo tình hình hoạt động, để nhận diện rõ điểm mạnh, điểm yếu và có giải pháp kịp thời.

• Quan trọng hơn hết là tổ chức huấn luyện, bồi dưỡng lãnh đạo và thành viên HTX để bà con hiểu được quản trị hiện đại, biết chia sẻ lợi ích, biết gắn bó với thị trường.

Một HTX mạnh không thể tự nhiên có. Nó phải được “ươm mầm” từ sự thấu hiểu của chính quyền, được “chăm sóc” bằng chính sách phù hợp, và được “bón phân, tưới nước” bằng tri thức mới.

Lời nhắn gửi với chuyên gia, nhà tư vấn HTX

Cùng với chính quyền, đội ngũ chuyên gia, nhà tư vấn HTX giữ vai trò vô cùng quan trọng. Nhưng xin nhớ rằng, bà con nông dân không chỉ cần nghe lý thuyết khô khan. Bà con mình cần những lời khuyên chạm đến trái tim, chạm vào thực tế đời sống.

Muốn như vậy, chuyên gia cần nên biết vận dụng tâm lý học hành vi:

• Hiểu rằng nông dân thường chọn cái lợi trước mắt, nên cần thiết kế giải pháp có thưởng ngắn hạn song song với mục tiêu dài hạn.

• Biết rằng nông dân ngại rủi ro, sợ thay đổi, nên cần những bước đi nhỏ, dễ làm, dễ thấy kết quả.

• Nhận ra rằng, bà con tin vào “người thật - việc thật”, nên thay vì giảng giải lý thuyết cao siêu, hãy kể những câu chuyện cụ thể, đưa những mô hình thành công ngay trong làng, trong xã để họ làm theo.

Nói cách khác, chuyên gia HTX không chỉ “đúng” về lý thuyết, mà phải “trúng” với tâm lý, tập quán, và niềm tin của nông dân. Có như vậy, tư vấn mới sống động, mới thuyết phục, mới biến thành hành động thật sự.

Lời kết - từ cánh đồng đến thế giới

Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp không chỉ là chuyện của đồng bằng, mà còn là thông điệp của Việt Nam với thế giới: chúng ta biết trân trọng hạt gạo, biết nâng niu môi trường, biết gìn giữ tương lai.

Nhưng để thông điệp ấy vang xa, để hạt gạo Việt không chỉ “đi ra” mà còn “đi lên”, chúng ta cần một con đường chắc chắn. Con đường ấy chính là hợp tác xã, nơi nông dân nắm tay nhau, nơi doanh nghiệp đồng hành, nơi nhà nước đồng hành.

Đề án 1 triệu ha không thể thành công nếu thiếu đi tinh thần hợp tác xã. Bởi chỉ có hợp tác xã mới biến những cánh đồng manh mún thành cánh đồng lớn, biến hạt gạo thành thương hiệu toàn cầu, biến mồ hôi nông dân thành giá trị bền vững.

Lê Minh Hoan